Ffisioleg Ymarfer Corff

System gyhyrol

Mae’r system hon yn ymwneud yn bennaf â chynhyrchu symud drwy gyfangu. Mae’r adran hon yn archwilio’r mathau gwahanol o gyhyrau yn ein corff a sut maent yn ymwneud â gweithgareddau ym myd chwaraeon.

Mathau o gyhyrau

Mae tri math o gyhyr yn y corff:

Dydy cyhyrau anrheoledig ddim dan ein rheolaeth ymwybodol sy’n golygu na allwn ni wneud iddyn nhw gyfangu pan fyddwn ni’n meddwl am hynny.

Mae cyhyrau rheoledig dan ein rheolaeth ymwybodol ac felly gallwn ni symud y cyhyrau hyn pan fyddwn ni eisiau.

Mathau o Ffibrau Cyhyrol

Mae dau fath gwahanol o ffibrau cyhyrol:

• Ffibrau sy’n ymateb yn araf, sef ‘math I’ – ocsidiol
• Ffibrau sy’n ymateb yn gyflym, sef ‘math II’ – glycolytig

Mae gan bob math o ffibrau cyhyrol nodweddion gwahanol sydd i’w gweld yn y tabl:

Cyhyrau rheoledig

Mae prif gyhyrau’r corff dynol yn cael eu dangos yma:

Cyhyrau - blaen

Cyhyrau - Cefn

Cyhyrau a symud

Mae cyhyrau’n achosi symud drwy gyfangu ar draws cymalau. Mae cyhyrau wedi’u cysylltu â’r sgerbwd gan dendonau mewn dau le:

• y tarddle
• y mewnosodiad

Y tarddle yw pen y cyhyr sydd wedi’i gysylltu ag asgwrn sefydlog. Y mewnosodiad yw pen arall y cyhyr sydd wedi’i gysylltu â’r asgwrn sy’n symud.

Cyfangiadau cyhyrol:

Mae cyhyrau’n cyfangu mewn ffyrdd gwahanol i gynhyrchu amrywiaeth o symudiadau:

• Cyfangiad consentrig

  gyda hwn mae’r cyhyr yn byrhau. Mae tarddle a mewnosodiad y cyhyr yn symud yn agosach at ei gilydd ac mae’r cyhyr yn mynd yn fwy tew.

• Cyfangiad ecsentrig

  gyda hwn mae’r cyhyr yn ymestyn wrth fod dan dyndra. Mae’r tarddle a’r mewnosodiad yn symud yn bellach i ffwrdd o’i gilydd. Mae cyfangiad ecsentrig yn darparu’r rheolaeth ar symudiad yn y cam tuag i lawr ac mae’n gweithio i wrthsefyll grym disgyrchiant.

• Cyfangiad isotonig

  gyda hwn mae’r cyhyr yn cynhyrchu tyndra ac yn rheoli cyflymder y cyfangiad cyhyrol. Gall y symudiad hwn fod yn gyfangiad cyhyrol consentrig neu ecsentrig.

Parau o gyhyrau

Mae cyhyrau wedi’u cysylltu ag esgyrn gan dendonau. Maen nhw’n symud yr esgyrn a rhannau cysylltiedig o’r corff drwy dynnu arnyn nhw – y term am y broses hon yw cyfangiad cyhyrol.

Gan nad yw cyfangiad cyhyrol yn gallu gwthio asgwrn yn ôl i’w safle gwreiddiol, rhaid i gyhyrau weithio gyda’i gilydd mewn ‘parau o gyhyrau gwrthweithiol’. Mae un cyhyr o’r pâr yn cyfangu i symud y rhan o’r corff, yna mae’r cyhyr arall yn y pâr yn cyfangu i ddychwelyd y rhan o’r corff i’r safle gwreiddiol.

Yn achos pâr o gyhyrau gwrthweithiol, wrth i un cyhyr gyfangu, mae’r cyhyr arall yn llaesu. Y cyhyr sy’n cyfangu yw’r tynhäwr a’r cyhyr sy’n llaesu yw’r gwrthweithydd.

Er enghraifft, pan fyddwch chi’n cyflawni cyrliad cyhyryn deuben, y cyhyryn deuben fydd y tynhäwr gan ei fod yn cyfangu i gynhyrchu’r symudiad, a’r cyhyryn triphen fydd y gwrthweithydd gan ei fod yn llaesu i ganiatáu i’r symudiad ddigwydd.

Parau o gyhyrau gwrthweithiol

TMae’r grwpiau canlynol o gyhyrau yn barau gwrthweithiol:

Parau o gyhyrau gwrthweithiol ar waith

System sgerbydol

Y sgerbwd yw adeiledd canolog y corff ac mae’n cynnwys esgyrn, cymalau a chartilag. Mae’r sgerbwd yn darparu’r fframwaith ar gyfer cyhyrau ac mae’n rhoi i’r corff ei siâp dynol diffiniedig.

Adeiledd y system sgerbydol

Mae prif esgyrn y sgerbwd a’u lleoliad yn cael eu dangos yma:

Swyddogaeth y system sgerbydol

Mae pum prif swyddogaeth gan y sgerbwd:

1. Symud – mae’r sgerbwd yn galluogi’r corff cyfan a’i rannau unigol i symud. Mae’r esgyrn yn gweithredu fel liferi a hefyd yn ffurfio cymalau sy’n caniatáu i gyhyrau dynnu arnyn nhw a chynhyrchu symudiadau cymalau.
2. Cynnal ac amddiffyn – mae esgyrn y sgerbwd yn rhoi cynhaliad i’r corff ac hefyd yn amddiffyn yr organau sydd i’w cael ynddo. Er enghraifft, mae’r greuan yn amddiffyn yr ymennydd, mae’r asennau’n amddiffyn y galon a’r ysgyfaint, mae’r fertebrau’n amddiffyn madruddyn y cefn ac mae’r pelfis yn amddiffyn yr organau atgynhyrchu sensitif.
3. Cynhyrchu celloedd coch y gwaed – mae rhai esgyrn yn y sgerbwd yn cynnwys mêr coch ac mae’r mêr yn cynhyrchu celloedd coch y gwaed, celloedd gwyn y gwaed a phlatennau. Enghreifftiau o esgyrn sy’n cynnwys mêr yw’r pelfis, y sternwm, fertebrau a phont yr ysgwydd.
4. Storio mwynau – mae’r esgyrn eu hunain wedi’u gwneud o fwynau ac maen nhw’n gweithredu fel storfa fwynau ar gyfer calsiwm a ffosfforws, sy’n gallu cael eu cyflenwi os oes angen y mwynau ar y corff ar gyfer swyddogaethau eraill.
5. Cysylltiad cyhyrau – mae esgyrn y sgerbwd yn darparu arwynebau y gall cyhyrau gael eu cysylltu â nhw. Dyma pam mae esgyrn yn aml â siapiau afreolaidd ac â mannau esgyrnog a rhigolau i ddarparu mannau cysylltu.

Swyddogaeth cymalau a meinwe gyswllt

• Man lle mae dau esgyrn neu fwy yn dod at ei gilydd yw cymal.
• Mae meinweoedd cyswllt yn cynnwys gewynnau, cartilag a thendonau.
• Mae gewynnau yn dal cymal at ei gilydd a gewynnau sy’n rhoi’r sefydlogrwydd i’r cymalau.
• Mae cartilag i’w gael ar y pennau i esgyrn a lle mae cymalau’n cwrdd.
• Mae tendonau’n cysylltu cyhyrau â’r sgerbwd.

Cymalau synofaidd

Mae’r cymalau hyn yn caniatáu nifer fawr o symud ac yn achos pob un ohonyn nhw mae adeiledd y cymal yn debyg.

• Capsiwl cymalog – yn cadw cynnwys y cymal synofaidd yn ei le.
• Pilen synofaidd – yn gollwng hylif synofaidd i mewn i’r cymal.
• Hylif synofaidd – hydoddiant sy’n iro’r cymal ac yn caniatáu symudiad rhydd.
• Cartilag cymalog – yn atal yr esgyrn rhag treulio.

Mathau o gymalau synofaidd

Mae mathau gwahanol o gymalau synofaidd yn caniatáu graddau gwahanol o symud, maen nhw’n cynnwys:

1. Colfach – mae’r math yma o gymal i’w gael yn y penelin a’r pen-glin. Mae cymalau colfach yn debyg i’r colfachau ar ddrws, ac maen nhw’n caniatáu i chi symud y penelin a’r pen-glin i un cyfeiriad yn unig. Maen nhw’n caniatáu plygu ac estyn cymal.
2. Pelen a chrau – mae’r math yma o gymal i’w gael yn yr ysgwydd a’r glun ac maen nhw’n caniatáu symud i bron bob cyfeiriad. Mae cymal pelen a chrau yn cynnwys pen crwn un asgwrn sy’n ffitio i mewn i ardal fach, sy’n debyg i gwpan, mewn asgwrn arall.
3. Colynnog – mae’r cymal hwn i’w gael yn y gwddf, rhwng y ddau fertebra uchaf. Mae’n caniatáu symudiad cylchdro, fel symud eich pen o ochr i ochr i ddweud ‘na’.

Mathau o symudiad cymalau

Mae termau penodol yn cael eu defnyddio am y mathau gwahanol o symud sy’n cael eu caniatáu ym mhob cymal.

• Plygu

  Plygu – plygu cymal. Mae hyn yn digwydd pan fydd ongl cymal yn lleihau. Er enghraifft, mae’r penelin yn plygu wrth wneud cyrliad cyhyryn deuben.

• Estyn

  Estyn – sythu cymal. Mae hyn yn digwydd pan fydd ongl cymal yn cynyddu, er enghraifft, wrth daflu siot.

• Alldynnu

  Alldynnu – symud i ffwrdd o linell ganol y corff. Mae hyn yn digwydd yng nghymalau’r glun a’r ysgwydd yn ystod symudiad jac sbonc.

• Atynnu

  Atynnu – symud tuag at linell ganol y corff. Mae hyn yn digwydd yng nghymalau’r glun a’r ysgwydd, yn dychwelyd y breichiau a’r coesau i’w safle gwreiddiol o symudiad jac sbonc.

• Amdynnu

  Amdynnu – yma mae’r aelod yn symud mewn cylch. Mae hyn yn digwydd yng nghymal yr ysgwydd yn ystod serfiad tenis dros ysgwydd..

• Cylchdroi

  Cylchdroi – yma mae’r aelod yn symud mewn symudiad cylchol o amgylch cymal sefydlog, tuag at neu i ffwrdd o linell ganol y corff. Mae hyn yn digwydd yng nghymal y glun mewn golff, tra’n cyflawni dreif.

System gyhyrol-sgerbydol

Mae’r system gyhyrol yn gweithio ar y cyd â’r sgerbwd i gynhyrchu symudiad yr aelodau a’r corff.

Gewynnau a thendonau yw’r ddau brif fath o feinwe gyswllt sy’n helpu’r system gyhyrol-sgerbydol i gynhyrchu symudiadau.

System gardiofasgwlaidd

Mae’r system gardiofasgwlaidd yn cynnwys tair prif ran, sef y galon, y pibellau gwaed a’r gwaed sy’n llifo drwyddyn nhw.

Adeiledd y system gardiofasgwlaidd

Os gwnewch chi gau eich llaw i ffurfio dwrn, mae hynny tua’r un maint â’ch calon. Mae wedi’i lleoli yng nghanol y frest, ychydig i’r chwith.

Mae’r galon yn bwmp cyhyrol mawr ac mae wedi’i rhannu’n ddau hanner – yr ochr dde a’r ochr chwith.

Mae ochr dde’r galon yn gyfrifol am bwmpio gwaed di-ocsigenedig i’r ysgyfaint.

Mae’r ochr chwith yn pwmpio gwaed ocsigenedig o gwmpas y corff.

Mae dwy ochr y galon yn cynnwys atriwm a fentrigl sy’n ddwy siambr gysylltiedig.

Yr atria (lluosog atriwm) yw lle mae’r gwaed yn casglu pan fydd yn mynd i mewn i’r galon.

Mae’r fentriglau’n pwmpio’r gwaed allan o’r galon, i’r ysgyfaint neu o gwmpas y corff.

Mae’r gwahanfur yn gwahanu ochr dde ac ochr chwith y galon.

Mae’r falf deirlen wedi’i lleoli rhwng yr atriwm dde a’r fentrigl dde i atal y gwaed rhag llifo’n ôl o’r fentrigl i’r atriwm.

Mae’r falf ddwylen wedi’i lleoli rhwng yr atriwm chwith a’r fentrigl chwith i atal y gwaed rhag llifo’n ôl o’r fentrigl i’r atriwm.

Pibellau gwaed sy’n mynd i mewn i’r galon ac allan ohoni

Mae pedair prif bibell waed sy’n mynd â gwaed i mewn i’r galon ac allan ohoni.

Yr aorta sy’n mynd â gwaed o’r fentrigl chwith i’r corff.

Y fena cafa sy’n mynd â gwaed o’r corff yn ôl i’r galon.

Y rhydweli ysgyfeiniol sy’n mynd â gwaed o’r fentrigl de i’r ysgyfaint.

Y wythïen ysgyfeiniol sy’n dychwelyd gwaed ocsigenedig o’r ysgyfaint i’r atriwm chwith.

Y brif rydweli yw’r aorta.

Y brif wythïen yw’r fena cafa.

Y system gardiofasgwlaidd ac ymarfer

Mae unrhyw newidiadau i gyfradd curiad y galon, y cyfaint strôc a’r allbwn cardiaidd yn cael eu penderfynu gan ddwysedd a hyd ymarfer.

Newidiadau i gyfradd curiad y galon yn ystod ymarfer

Mae cyfradd curiad y galon yn cael ei mesur mewn curiadau y munud (cym). Yn ystod ymarfer mae cyfradd curiad y galon yn cynyddu fel bod digon o waed yn cael ei gymryd i’r cyhyrau sy’n gweithio i roi digon o faetholion ac ocsigen iddyn nhw. Mae cynnydd yng nghyfradd curiad y galon hefyd yn galluogi gwaredu isgynhyrchion di-werth.

Mae modd cyfrifo cyfradd curiad uchaf y galon drwy’r hafaliad canlynol:

Newidiadau i’r cyfaint strôc yn ystod ymarfer

Mae’r cyfaint strôc yn cynyddu sy’n golygu bod mwy o waed yn cael ei bwmpio allan o’r galon bob tro mae’n cyfangu.

Newidiadau i’r allbwn cardiaidd yn ystod ymarfer

Wrth orffwys, mae allbwn cardiaidd person tua 5 litr y munud. Yn ystod ymarfer, mae hyn yn gallu cynyddu i gymaint â 30 litr y munud wrth i gyfradd curiad y galon a’r cyfaint strôc gynyddu.

Pan fydd mabolgampwr yn cymryd rhan mewn ymarfer, bydd yr allbwn cardiaidd yn fwy oherwydd bydd angen cludo mwy o waed ac ocsigen i’r cyhyrau sy’n gweithio. Bydd y cynnydd yn y maint o waed hefyd yn helpu gyda gwaredu isgynhyrchion di-werth fel asid lactig a charbon deuocsid.

Newidiadau i’r pwysedd gwaed yn ystod ymarfer

Wrth i ymarfer gynyddu, bydd yr allbwn cardiaidd (Q) yn cynyddu hefyd. Mae hyn yn cael yr effaith o gynyddu’r pwysedd gwaed.

Darlleniad pwysedd gwaed nodweddiadol ar gyfer perosn ar ddechrau ymarfer fyddai tua 160/85 mmHg.

System resbiradol

Prif swyddogaeth y system resbiradol yw i gludo ocsigen o’r aer rydyn ni’n ei anadlu drwy system o diwbiau i mewn i’r ysgyfaint ac yna i mewn i lif y gwaed.

Adeiledd y system resbiradol

Llwybr aer i mewn i’r ysgyfaint

1. Mae aer yn mynd i mewn i’r corff ac yn cael ei gynhesu wrth deithio drwy’r geg a’r trwyn.
2. Yna mae’n mynd i mewn i’r tracea.
3. Wedyn mae’r aer yn mynd i mewn i un o ddau froncws. Mae un broncws yn mynd i mewn i bob ysgyfaint.
4. Yna mae’r aer yn teithio i mewn i fronciolynnau.
5. Ar ddiwedd y bronciolynnau, mae’r aer yn mynd i mewn i un o’r miliynau o alfeoli.

Cyfnewid nwyon

Mae cyfnewid nwyon yn digwydd yn yr alfeoli yn yr ysgyfaint ac mae’n digwydd drwy dryledu.

Tryledu yw symud nwy o ardal o grynodiad uchel i ardal o grynodiad isel.

Yn yr alfeoli, mae crynodiad uchel o ocsigen ac yn llif y gwaed, mae crynodiad uchel o garbon deuocsid.

Mae ocsigen yn tryledu i mewn i’r gwaed o’r alfeoli ac mae carbon deuocsid yn tryledu i mewn i’r alfeoli o’r gwaed.

Yn y cyhyr, mae’r gwrthwyneb yn digwydd ac mae carbon deuocsid yn mynd i mewn i’r gwaed o’r cyhyr ac mae ocsigen yn mynd i mewn i’r cyhyr.

Mae capilarïau o amgylch yr alfeoli yn yr ysgyfaint. Mae muriau’r capilarïau a’r alfeoli yn denau iawn – trwch un gell yn unig. Maen nhw wedi’u gwneud o bilenni lledathraidd sy’n gadael i ocsigen a charbon deuocsid fynd trwyddyn nhw.

Cyfeintiau’r ysgyfaint

Cyfaint anadlol yw’r maint mwyaf o aer sy’n gallu cael ei allanadlu ar ôl mewnanadlu cymaint o aer â phosibl. Mae wedi’i ddangos bod cymryd rhan mewn ymarfer aerobig rheolaidd yn cynyddu cyfaint anadlol person.

Cyfradd (amlder) anadlu yw nifer yr anadliadau mewn munud. Y gyfradd anadlu gyfartalog yw 12 anadliad/munud.

Cyfaint cyfnewid yw faint o aer sy’n cael ei fewnanadlu â phob anadliad normal. Y cyfaint cyfnewid normal yw 0.5 litr (500 ml).

Anadlu y munud (VE) yw cyfaint cyfan yr aer sy’n mynd i mewn i’r ysgyfaint mewn munud. Anadlu cyfartalog y munud yw 6 litr/munud.

Yn ystod ymarfer, mae’r cyfaint cyfnewid yn cynyddu gan fod dyfnder anadlu yn cynyddu ac mae cyfradd anadlu yn cynyddu hefyd. Mae hyn yn cael yr effaith o gymryd mwy o ocsigen i mewn i’r corff a gwaredu mwy o garbon deuocsid.

System gardioresbiradol

Mae’r system gardioresbiradol yn gweithio gyda’i gilydd i fynd ag ocsigen i’r cyhyrau sy’n gweithio a gwaredu carbon deuocsid.

Yn ystod ymarfer, mae angen mwy o ocsigen ar y cyhyrau er mwyn cyfangu ac maen nhw’n cynhyrchu mwy o garbon deuocsid fel isgynnyrch di-werth. I gwrdd â’r galw uwch hwn gan y cyhyrau, mae’r canlynol yn digwydd:

Mae dyfnder anadlu (cyfaint cyfnewid) a chyfradd anadlu yn cynyddu – mae hyn yn mynd â mwy o ocsigen i mewn i’r ysgyfaint ac yn gwaredu mwy o garbon deuocsid allan o’r ysgyfaint.

Mae graff yn dangos bod y cyfaint cyfnewid yn cynyddu wrth i berson fynd o orffwys i ymarfer.

Mae cyfradd curiad y galon yn cynyddu – mae hyn yn cynyddu cyflymder cludo ocsigen o’r gwaed i’r cyhyrau sy’n gweithio a chludo carbon deuocsid o’r cyhyrau sy’n gweithio i’r ysgyfaint.

Mae’r graff hwn yn dangos y canlynol:

• wrth orffwys, mae cyfradd curiad calon y person tua 60 cym
• ar 8 munud, yn union cyn cymryd rhan mewn ymarfer, mae cyfradd curiad calon y person yn cynyddu – y term am hyn yw’r cynnydd rhagweledol yng nghyfradd curiad y galon sy’n digwydd pan fydd person yn dechrau meddwl am gymryd rhan mewn ymarfer
• ar 10 munud, mae’r person yn dechrau cymryd rhan mewn ymarfer ac mae cynnydd sydyn yng nghyfradd curiad y galon, i fyny i 145 cym ar 13 munud
• mae cyfradd curiad y galon yn aros yn uchel yn ystod ymarfer
• pan fydd y person yn stopio cymryd rhan mewn ymarfer, bydd cyfradd curiad y galon yn gostwng

Ymarfer aerobig ac anaerobig

Y mater a yw’r corff yn defnyddio ocsigen neu beidio er mwyn cyflawni ymarferion penodol sy’n penderfynu a yw’r ymarfer yn aerobig (gydag ocsigen) neu’n anaerobig (heb ocsigen).

System resbiradol anaerobig

Mae’r system resbiradol anaerobig yn cyflenwi egni yn gyflym iawn ar gyfer campau fel llofneidio mewn gymnasteg neu daflu gwaywffon lle mae’r gweithgaredd yn para am ychydig eiliadau yn unig.

Mae dau fath o systemau egni anaerobig, sef:

1. y system anaerobig creatin ffosffad
2. y system anaerobig asid lactig

Mae’r system anaerobig creatin ffosffad (CP) yn cyflenwi egni yn gyflymach na phob system egni arall.

Mae’n cael ei defnyddio ar gyfer cyfangiadau dwysedd uchel, ffrwydrol, fel mewn sbrintio 100 metr, ond mae’n gallu cyflenwi egni am tua deg eiliad yn unig.

Ar ôl i’r system CP ddod i ben, mae’r system asid lactig yn cael ei defnyddio i gyflenwi egni.

Mae’r system hon yn torri glwcos i lawr yn asid lactig. Mae’n cynhyrchu egni yn gyflym iawn, ond nid mor gyflym â’r system CP.

Y system egni asid lactig sy’n cynhyrchu’r mwyafrif o’r egni ar gyfer gweithgareddau dwysedd canolig i uchel fel rhedeg 400 metr.

Hafaliad cydbwysedd egni

Y system resbiradol aerobig sy’n gyfrifol am gynhyrchu’r mwyafrif o’n hegni tra bod ein cyrff yn gorffwys neu’n cymryd rhan mewn ymarfer dwysedd isel am gyfnodau hir, fel loncian neu feicio pellter hir.

Effeithiau tymor byr a thymor hir ymarfer

Pan fydd person yn cymryd rhan mewn ymarfer, mae systemau’r corff yn darparu egni ar gyfer y gweithgareddau hyn. Ar ôl cymryd rhan mewn ymarfer yn rheolaidd, mae’r systemau hyn yn addasu i wella perfformiad ymarfer.

Effeithiau tymor byr ymarfer ar systemau’r corff

Pan fydd person yn cymryd rhan mewn ymarfer mae’r systemau cardiofasgwlaidd, resbiradol, egni a chyhyrol i gyd yn gweithio gyda’i gilydd i gyflenwi egni i’r cyhyrau sy’n gweithio a gwaredu isgynhyrchion di-werth.

Ar ôl ymarfer, mae angen i’r cyhyrau orffwys, addasu ac ymadfer. Mae risg o anaf os nad yw’r corff yn gorffwys ddigon hir ar ôl ymarfer.

Effeithiau tymor hir ymarfer ar systemau’r corff

Bydd cymryd rhan mewn ymarfer rheolaidd, tua 3 gwaith yr wythnos am 6 wythnos, yn arwain at addasu systemau’r corff sy’n cael eu hymarfer. Effaith hyn yw cynyddu perfformiad yn y math hwnnw o ymarfer neu gamp.

Hypertroffedd cardiaidd

Mae maint mur cyhyrol y fentrigl chwith yn cynyddu ac felly mae’n gallu pwmpio mwy o waed allan yn ystod pob curiad, sy’n cynyddu’r cyfaint strôc. Wrth i’r cyfaint strôc gynyddu, mae cyfradd curiad y galon wrth orffwys yn gostwng ond mae’r allbwn cardiaidd (Q) yn aros yr un peth gan fod SV × HR = Q.

Capilareiddio yw’r broses lle mae capilarïau newydd yn cael eu ffurfio. Mae capilareiddio yn digwydd yn yr alfeoli yn yr ysgyfaint ac mewn cyhyr sgerbydol. Effaith hyn yw cynyddu’r maint o ocsigen sy’n gallu cael ei drosglwyddo i’r cyhyrau sy’n gweithio yn ogystal â chynyddu’r maint o garbon deuocsid sy’n gallu cael ei waredu.